Ulusal önem taşıyan kültür anıtlarından biri, Bansko’da bulunan Velyan evinin tarihi, İvan Haciradonov ve Velyan Ognev olmak üzere iki ünlü Bulgar’la ilgilidir. Birincisi bu yörede pamuk ticareti yapan en zengin adamlardan biriydi, ikincisi ise ressam ve ahşap oyma ustasıydı.
“XVIII. yüzyılın ortasında inşa edilen Velyan evi, Bansko’da en eski evlerden biri olup kale – ev denen türdendir, diyor Velyan evinin tertipçisi Georgi Pitov ve şunu da ekliyor: Yani bu ev, oturma yeri olmaktan öte savunma yeriydi. Osmanlı İmparatorluğundaki anarşiden ve büyük sayıdaki eşkiya çetesinden dolayı Bansko’da insanlar bu türden evler kurmaya ve evlerini kalın taş duvarlarla çevrelemeye başladılar. Bazı evlerin duvar kalınlığı bir hatta bir buçuk metreyi buluyor. Evlerin ayrıca kalın ahşap kapıları ve saklama yerleri vardır. XVIII yüzyılda Bansko, ticaret merkezi haline geldi. Bansko halkı, Yunanistan ve Ege’den Batı Avrupa’ya kadar pamuk, tütün, şarap, afyon ve baharat taşıyorlardı, oradan da Osmanlı İmparatorluğu için sanayi malları ve silah getiriyorlardı ve böylece önemli varlıklar biriktiriyorlardı. Varlıkları da gittikçe çok eşkiyayı çektiği için Bansko halkı bu türden evler kurmaya başladı.”
Pamuk ticaretinin yolu değişince, pamuk artık Yunan limanlarından gemilere yüklenerek deniz yolu ile İtalya’ya taşınmaya başlayınca İvan Haciradonov iflas etti ve evini belediyeye satmak zorunda kaldı.
“1835 yılında Debır ekolünün ünlü ressamlarından biri olan Velyan Ognev, Bansko’ya geldi, diye anlatıyor Georgi Pitov. Velyan Ognev, belediye başkanı Lazar German’ın daveti üzerine “Sveta Troitsa” kilisesinin duvar yazılarını yapmak üzere gelince burada Neofit Rilski’nin kız kardeşi Sofiya Benina ile tanıştı, kısa süre sonra da Sofiya ile evlendi ve belediye bu evi kendisine ücretin bir bölümü olarak teklif etti. Velyan Ognev evi restore etti ve neredeyse bütün duvarlarına resimler yaptı. Böylece ev, Bansko’da duvar yazılı ilk hane oldu. Kadın odasındaki duvar resimleri günümüze kadar korundu. Sofiya Hanım’ın arkadaşlarını karşıladığı kadın odasında mavi renk hakim olduğu için bu bölümün diğer adı mavi odadır. Tavandaki süs unsurları ise “Sveta Troitsa” kilisesinin tavavındaki unsurlarla aynıdır. Velyan Ognev’in tavan süslerini önce bu odada denediği, güzel çıkanları da kiliseye taşıdığı söyleniyor”.
Evin büyük salonu altında ilk başta ahır bulunduğu için en sıcak olan bu odada bütün aile toplanıyordu. Salon karanlık olduğu için Velyan Ognev, duvarlara aynalar resmederek daha nezih mekan izlenimini oluşturdu. Bu odada bulunan büyük ocak odayı aydınlatıp ısıtıyordu, ayrıca yemek pişirmek için de kullanılıyordu.
Salondan evhanımının çalışma odasına giriliyordu, çalışma odasında dokuma tezgahı ve dikiş dikerken, örgü yaparken veya yün eğirirken kullandığı diğer aletler duruyordu. Ardından çocuk odası geliyor. Ailede çocuk doğunca bebek, annesi ve babası ile birlikte çocuk odasına ayrılıyordu ve ancak üç yaşını tamamladığında ailenin diğer fertleri yanına salona geçiyordu. Evin en sol tarafında bulunan misafir odası ise en güneşli oda olup neredeyse tamamı ile resim kaplıydı. Mallesef müze olmadan önce Velyan evi, uzun zaman sahipsiz olduğu, çatısı da kötü durumda olduğu için duvar resimlerinin büyük bölümü hasar gördü.
Evin içindeki duvar resimleri arasında kurtların yer aldığı bir tablo dikkat çekiyor. Kurtların ömür boyu aile kuran az sayıdaki hayvan türlerinden biri olduğu sanılmaktadır. Kurt çiftinin biri öldüğünde diğeri tek başına yaşamaya devam ediyor. Bu tabloyu duvara resmeden Velyan Ognev, Sofiya Hanım ile birbirine ne kadar bağlı olduklarını göstermek istemiştir.
Yaz mevsiminde aile en çok çardakta duruyordu. Günümüzde de çardakta istirahat köşesi olan sözüm ona köşk görülebilir. Çardakta küçük bir ocak var. Ahşap oymalarının güzelliği gerçekten etkileyicidir. Evin birinci katında ise atöyleler ve mahzenler vardı. Çocuk odasında ise saklanma bölümüne doğru girişin bulunması da dikkat çeken bir ayrıntıdır. Zamanında Velyan’ın evi, komşu evle tünel aracılığı ile bağlıydı. Komşu evin saklanma bölümü ise daha güvenli olup birçok çıkışı bulunuyordu.
