Bulgaristan Bilimler Akademisi (BAN)’nin araştırmasına göre Bulgarların yüzde 25 ile 30’u kayıt dışı ekonomide çalışıyor. Bilim insanlarına göre, bir ekonomi ne kadar daha az gelişmiş ise kayıt dışı ekonomi uygulamaları için o kadar daha fazla ön koşul bulunuyor. Bilindiği üzere, Bulgaristan Avrupa Birliği’nde gelir açısından son sırada yer alıyor.
İnsanların iş yasalarına aykırı olarak iş almalarının iki ana nedeni var – sürekli çalışan işletmelerin eksikliği ve düşük gelirler. Ayrıca, pek çok yerleşim yerinde insanların seçme şansları yok. Bulgaristan Bilimler Akademisi’nin Toplum ve Bilim Araştırmaları Enstitüsü’nden Prof. Emiliya Çengelova
“Kayıt dışı ekonomi kapsamına genellikle turizm, altyapı inşaatı, bilgi teknolojileri, parfümeri ve kozmetik ürünleri gibi hafif sanayinin bazı bölümleri, tarım, ulaşım sektörleri girmektedir” diyor ve söyle devam ediyor: “Gri ekonomideki uygulamalar çoğunlukla iş yasalarını etkilemekte ve bunların önde geleni de iş sözleşmesi imzalanmadan çalışmak, çalıştırılmak. Sahte bir sözleşme ile çalışmak da çok yaygın. Çalışan sigorta için yetecek kadar maaşa bağlanıyor ve geri kalanını elden alıyor. Bu bazı alanlarda yüzde 30 ile 40’a varan sözüm ona vergiye tabi olmayan ek ödemedir. Diğer gölge ekonomisi örnekleri mali mevzuatta mevcuttur. Bunlar fatura çıkarılmaması, işlemlerin kaydedilmemesi, vergi ve harçların ödenmemesi ile ilgilidir.”
Gölge ekonominin yıllar içerisinde yüzde 35 yüzde 40’a vardığı ve resmi ekonomiden daha ileride olduğu bilgisi en az bir on yıldan beri yaygındır, diye ekliyor Prof. Emiliya Çengelova. Böylece sendikalar ve işveren örgütlerin baskısı ile bazı adımlar atılmıştır. Bunlar arasında yazarkasaların gerçek zamanlı olarak bağlanması ve sosyal güvenlik sigortasının ödenmemesini belirli bir eşikten sonra suç sayan yasal değişiklikler yer alıyor.
Ekonomi uzmanı Prof. Çengelova devam ediyor: “Şimdiye kadar bu tür bir olaylardan dolayı birinin dava edildiğini duymadım ve bu da büyük sorunlardan biridir. Toplumun yasalara karşı eleştirel baktığından dolayı kontrol ve cezaların olmadığını görerek yasaları çiğnemeye hazır. Bunun dışında, bazı suçlulara karşı alınan önlemlerin açık yaptırım ve tanıtımının olmaması bir yere kadar bazı işverenleri “madem cezalandırılmıyor, ben neden yapmayayım” demeleri için motive etmektedir.”
Bulgaristan vatandaşlarının gölgeli uygulamalara olan olumlu tutumlarını bilim adamları “anomi” terimi ile açıklıyorlar. Prof. Çengelova şunları paylaşıyor:
“Anomi, ani bir sistem değişikliği yaşayan toplumlarda gözlemlenmektedir. Bu durumlarda ahlaki ve yasal kurallar etkisini kaybediyorlar. 2000 yılının başından beri ülkemizde ciddi bir değer çöküşü yaşanıyor. Ve başlarda insanlar ahlaki değerlere uymuyorken şimdi bu tutumlarını yazılı kanunlara da taşıdılar. Bu ise tehlikelidir, çünkü uçlar toplumunun oluşmasına, ahlaki kayıtsızlığa, kanunların kabaca ihlaline, başkalarının tamamen ihmal edilmesine yol açıyor. Toplumda en yüksek seviyeden örnekler olması gereklidir. AB ülkelerinden bazılarında yöneticilerin yasalara uyduklarını gösterilmesi için böyle denemeler yapılıyor. Elit kesim kendisine karşı ne kadar daha “sıkı kontrollü” ise insanlara o kadar daha iyi örnek vermiş oluyor. Ancak üstte bunlar eksikse, altta da uygun davranış bekleyemeyiz.”
Yakın gelecekte Bulgaristan’da gölge ekonomisi uygulamaları azalacak mıdır? Bulgaristan vatandaşlarının toplum psikolojisine rağmen, Prof. Emiliya Çengelova kendisini ılımlı iyimser olarak nitelendiriyor. Prof. Çengelova’ya göre “Bulgaristan vatandaşları içlerinde hile yapma, yasalara uymama tutumunu taşıyor”. Ancak Prof. Çengelova acil olarak gençlerle çalışılması gerektiğini vurguluyor. Çünkü gençler sosyal gerçekliğe karşı eleştirel bakıyor ve artık yazılı olan kurallara uymaktan ziyade kendi kurallarını yaratmaya daha yatkınlar.
Çeviri: Özlem Tefikova, BNR
