Bulgar ve Makedon Kiliseleri Ortodoks Kilisesine bağlı.
Ortodoks Kilisesi; Vatikan’dan farklı dini hiyerarşik yapıya sahip. Bir Hristiyan mezhebi olan Ortodoks Kilisesi; 4. ve 8. yüzyıllar arasında toplanmış Ekümenik Konsillerin kanonik olduğunu kabul eder. Dünyada yaklaşık 225-300 milyon kişilik cemaatiyle, Roma Katolik Kilisesi ve Protestan Kilisesi’nden sonra sayı bakımından üçüncü büyük Hristiyan mezhebidir. Ortodoks Kilisesi genellikle Doğu Ortodoks Kilisesi olarak anılır, İstanbul’daki Patrik Ortodoks Kilisenin başı yani eşitlerin birincisidir. Yunanistan, Rusya, Bulgaristan, Ukrayna, Gürcistan, Romanya, Sırbistan ve Kıbrıs kiliseleri, Doğu Ortodoks Kilisesi’ni oluşturur. Bununla birlikte Suriye, Kıpti ve Habeşistan kiliseleri gibi bazı Asya ve Afrika kiliseleri de Doğu Ortodoks Kilisesi sınıflamasına dahil ediliyor. Ortodoks Kilisesinin, her ülkede ayrı örgütlenmesi mevcut. Her bağımsız Ortodoks kilisenin bir başpiskoposu ve ona bağlı piskoposları bulunur. Başpiskopos kendi piskoposlarını seçer ve piskoposlarından oluşturduğu meclis ile (Sen Sinod) şehirlerin veya bölgelerin başında bulunan piskopos ya da metropolitleri vasıtasıyla tüm ülkedeki kiliselerin dini reisi olur. Patrik, Katolik Kilisesi’ndeki gibi devlet başkanı statüsünde değildir, diğer kendisi de bir başpiskopos olup sadece saygınlık bakımından diğerlerinden üst seviyededir ancak diğer başpiskoposların yönetim bölgelerine müdahale yetkisi yoktur. Ortodokslukta Patriklerin ya da piskoposların yanılmazlık özellikleri yoktur bunun ifadesi dahi şirk kabul edilir.(1)
Balkan uluslarının milli kilise talepleri; şimdiye kadar devam eden teolojik sorunların etnik topluluklar arasında siyasi soruna dönüştürdü. Osmanlı Devleti’nden ayrılmak isteyen Sırp ve Bulgarlar, Rum etkisinden uzaklaşarak kendi milli birliklerini sağlayacaklarına inandılar ve XIX. yüzyıldan itibaren kendi milli kiliselerini kurmak için uğraştılar. Bulgar cemaati 1870’de Rum Patrikhanesi’nden ayrılarak Bulgar Eksarhlığı’nı oluşturdu. Bunun üzerine Sırplar da özellikle Makedonya’daki emellerini gerçekleştirmek için kendilerine ait milli kiliseler kurmak için harekete geçti. Sonuçta Makedonya; Rum-Bulgar ve Sırp cemaati arasında bir mücadele alanı oldu. 19. yy.’ın sonunda Makedonya sorununda, Osmanlı Devleti ve Avrupa devletleriyle beraber üçüncü taraf olan Balkan devletleri arasında en çok Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan etkiliydi. Bu ülkelerin Makedonya bölgesine olan coğrafi yakınlığı, etnik, din ve dil yapıları, eğitim kurumları ve daha önemlisi tarihsel birliktelikleri Makedonya sorununda etkili iç unsurlardı.
Bulgaristan’ın Makedonya’daki durumunu 1870’te Bulgar Kilisesi’nin (Ekzarhhane) kurulması etkiledi. 1870’te Ekzarhhane’nin kurulması ile Bulgaristan, Makedonya bölgesinde Yunanistan’ın dini etki alanına rakip oldu. Sırbistan’ın Makedonya’da güçlü bir kilise örgütlenmesi yoktu. 1830 sonrasında kendi kendini yöneten bir Ortodoks kilisesi olan Sırbistan, ilk zamanlar Bulgar kilisesi ile pek sorun yaşamadı ancak 1880’de Sırpların Bulgar kilisesine olan tutumları değişti. Bulgarların 1870’de elde ettikleri kilise kurma hakkı elde etmeleri, güçlerini arttırmaları en önemli nedendi. Bulgarlar, dini ve politik güçlerini sağlamlaştırdıklarından Makedonya’da daha etkili konuma gelmişlerdi. Osmanlı Devleti’nin, Sırpları Bulgar etkinliğinin artması karşısında denge unsuru olarak kullanma yönündeki politikasına da uygun olarak, Sırpların isteği olan Makedonya’da bir Sırp Piskoposluğu kurma fikri hayata geçirildi ve Makedonya’da kilise savaşlarında Sırplar da önemli aktör oldu.
1967’de Sırp Ortodoks Kilisesi’nden ayrılan Makedon Kilisesi’ni şimdiye kadar sadece Bulgar Patrikliği tanımıştı. Makedonların parçalı bir coğrafyaları var. Çünkü Makedonya coğrafyası, bugün bağımsız Makedonya, Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan, Kosova ve Arnavutluk arasında 6 parçaya bölünmüş durumda. Bağımsız Makedonya, Yunanistan Makedonyası ve Bulgaristan Makedonyası bu ülkenin “büyük parçalarını”, Sırbistan Makedonyası, Kosova Makedonyası ve Arnavutluk Makedonyası ise bu ülkenin “küçük parçalarını” oluşturur. Makedon Hıristiyanların Sırp Kilisesiyle sorunları, Makedonları Sırplarla karşı karşıya getirebiliyor. Nasıl getirmesin? Sırp Ortodoks kilisesi, Yugoslavya’dan ayrılmasıyla birlikte bağımsızlığını ilan eden Makedon kilisesini tanımayı reddetti. Çünkü Sırplara göre bu bir dini egemenlik meselesi. 1. Dünya Ortodoks Kiliseler tarafından otosefalitesi tanınan en eski kiliselerden biri konumundaki Sırbistan Ortodoks Kilisesi mülkiyet ve egemenlik (otosefalite) konularında, Makedonya ve Karadağ Kiliseleri ile sıkıntılar yaşıyor. Sırp milli kimliği ile Sırp Ortodoks Kilisesi/SPC’nin özdeş görüldüğü için Makedonların Sırp Kilisesinden ayrılması ve bağımsızlaşması aynı zamanda Sırp kimliğinden soyutlanması demek. (2)
Rusya Ortodoks Kilisesi Makedon Kilisesinin Fener Rum Patrikhanesi tarafından tanınmamasına eleştirel yaklaşıyor. Rum Patrikhanesi’ne olan ABD desteği, Sovyet Rusya’nın çöküşü ile birlikte ABD’nin adeta bir dış politik hedefi oldu. Rus Kilisesi’nin şemsiyesi altında ya da himayesi altında olmayı kabul etmeyen ve Sovyet rejimin çöküşü/bitişinin hemen ardından Rus Patrikhanesi’nin dini hiyerarşisinden kopan, Baltık ülkelerinin kiliseleri ile Ukrayna ve Gürcistan kiliseleri Moskova’dan ayrıldığında, ABD; Ortodoks dini kurumları kullanarak, Rusya’nın dış politikasına nüfuz etmeye çalıştı.(3) bu nedenle olsa gerek, 17.06.2016’da Rusya Ortodoks Kilisesi Dış İlişkiler Başkan Yardımcısı Başrahip Nikolay Balaşov, tüm kiliselerin katılımı olmadan yapılacak bir Ortodoks Kilisesi Konsili’nin birliği tehdit edeceğini söylemiş, Rus, Bulgar ve Gürcü kiliseleri, Fener Rum Patrikhanesi’nin başkanlığında Yunanistan’ın Girit Adası’nda 19 Haziran’da toplanacak Ortodoks Konsili’ne katılmayacaklarını açıklamıştı.(4) Geçtiğimiz yıl Büyük Pan Ortodoks Konseyi Yunanistan’ın Girit Adası’nda Fener Rum Patriği Bartholomeos’un başkanlığında toplanmış, Ortodoks dünyasının sorunları, oruç, evlilik, diğer kiliselerle olan ilişkiler, teknoloji ve bilimin Ortodoks dünyasına etkileri gibi konular tartışılmıştı. Ortodoks Kilisesi; Rusya Patrikhanesi, Bulgar Kilisesi, Şam Patrikhanesi ve Gürcistan Patrikhanesi’nin katılmaması nedeniyle en büyük rakibi Katolik kilisesine karşı birlik fotoğrafı verememişti. Yunanistan’ın Girit Adası’nda düzenlenen Büyük Pan Ortodoks Konseyine katılmayan Bulgar Kilisesi’nin Fener Rum Patrikhanesi ile sorunlarının tarihi ve kültürel temeli mevcut. Sultan Abdülaziz 6 Mart 1870’de Bulgarlara müstakil bir kilise kurulmasını, ruhani ve idari açıdan Patrikhaneden ayrılmalarını kabul edince, Bulgar Kilisesi’nin bağımsızlığı tekrar tescillendi.
Ancak Rum Patrikhanesi bu oldubitti uygulamayı kabullenmediğinden, İstanbul’daki Bulgar kiliselerine zaman zaman Rum din adamları göndererek ayinlerin Bulgarca değil, Rumca yapılmasını istedi. Hatta Fener Rum Patriği Bartholomeos, Sofya ziyareti sırasında Bulgarlara “-II. Dünya Savaşı sırasında gasp ettiğiniz ikonaları iade edin” sözleriyle büyük kriz yarattı.(5) 10.11.2015’te Fener Rum Patriği I. Bartholomeos’un Bulgaristan ziyaretine, tepkiler, skandallar ve randevu iptalleri damgasını vurdu. Patrik Bartholomeos’un Bulgarları ‘hırsızlıkla suçlaması’ nedeniyle Bulgaristan Başbakanı Boyko Borisov, Bartholomeos’la yapacağı görüşmeyi iptal etti. Bulgar Patriği Neofit’in davetlisi olarak Sofya’ya giden Patrik Bartholomeos’un, 2. Dünya Savaş sırasında Bulgaristan’ın Yunanistan’dan ‘ele geçirdiği ve çaldığı’ dini ikonalar ve değerleri geri istemesi skandala yol açtı.(6) Rusya Patrikliğinin Antakya yani Suriye Patrikliğini ayartarak Gürcistan Kilisesinin Yunanistan’ın Girit Adası’nda gerçekleştirilen Büyük Pan Ortodoks Konseyi’ne katılmaması, en çok Vatikan’ı memnun etmiştir. Fener Rum Ortodosk Patrikliğinin Vatikan karşıtlığını, Ruslarla işbirliğine giderek aşmaya çalışan Papalık, diyalog faaliyetleriyle Müslümanları hipnoz ettiği gibi Ortodoks kiliselerini de birbirine düşürmeyi başarmıştır.(7)
Bulgar ve Makedon Ortodoks kiliselerinin yakınlaşması iki ülke arasındaki siyasi ve toplumsal buzların erimesiyle sonuçlanabilir. Uzmanlara göre savaşlarla oluşan düşmanlık yerini Bulgar Kilisesi ile Ortodoks Ohri Başpiskoposluğu arasındaki dostluğa bırakabilir. Bulgar Kilisesi 19 Kasım’da Makedon Ortodoks Kilisesi’nin himaye edilme talebine ilişkin Ortodoks dünyasının geri kalanıyla bu konuyu görüşmek üzere bir komite kurdu. Bu kararla birlikte Makedon Kilisesi’nin diğer Ortodoks kiliseler tarafından da tanınması için Bulgar Kilisesi’nin önemli bir adım attı. 27 Kasım Pazartesi günü yapılan toplantıda, Bulgar Ortodoks Patrikhanesi, Makedon Ortodoks Kilisesi’nin Sırp Kilisesi ile yaşadığı statü problemiyle ilgili olarak diğer Ortodoks kiliselerle görüştüğü açıklandı. Yapılan görüşmeler sonucunda bu problemi çözmek için bir komite oluşturuldu. Bulgar Patrikhanesi’nin web sitesinde Makedon Kilisesi’nin bağımsız statüsünün diğer Ortodoks kiliseler tarafından tanınması için savunuculuk yapmanın Bulgar Kilisesi’nin “kutsal bir görevi” olduğu belirtildi. Bulgar Ortodoks Kilisesi, Makedon Kilisesi’nin “çektiği acılara” hiçbir zaman kayıtsız kalmadığını ifade etti.
Makedonlar, Bulgaristan’ın “kardeşleri” olduğu için onlara bu desteğin verilmesi gerektiği söylendi. Bulgar Kutsal Meclisi Makedon Kilisesi’nin statüsünü tartışırken, Makedon Kilisesi’ne destek olmak için yüzlerce insan bir araya geldi. Makedon Kilisesi’ne sahip çıkılması gerektiğini söyleyen göstericiler Bulgar Kilisesi’nin doğru bir karar vermesini istedi. Diğer kiliselerle olan müzakerelere öncülük etmeyi amaçlayan komisyon üyelerinden Lovech Metropolitan Gavrail, Bulgaristan’ın Makedon Kilisesini tek taraflı olarak kabul etmesi halinde Makedonya’ya yardım edemeyeceklerini ve kendilerine zarar vereceklerini savundu. Geçtiğimiz hafta Bulgaristan Devlet Başkanı Rumen Radev ve Bulgar patriği Makedonlardan gelen mektubu ele aldığı açıklanmıştı. Toplantıdan sonra, “Bulgaristan Devleti ve Bulgar Kilisesi, Makedonya ile olan ilişkileri derinleştirmek için birleştiler” şeklinde bir ortak bildiri yayınlayarak sürece olumlu yaklaştıkları sinyalini verdi.(8) Patrik Neofit Sen Sinod sarayına girerken, Bulgar kilisesinin, Makedon kilisesinden uzatılan eli tutması gerektiğini söyledi. Makedon Ortodoks Kіlіѕeѕі -Ohrіd Başріѕkoрoѕluğu Kutѕal Ѕіnod’u, уerel Ortodokѕ Kіlіѕeler ailesindeki durumunun nіhaі çözümü іçіn aldığı deѕtekleme kararından dolaуı, Bulgar Ortodoks Kіlіѕeѕіne teşekkürlerini ѕundu. Makedonya Başbakanı Zoran Zaev, destekleme kararını “ѕon dereсe olumlu” olarak değerlendirirken diğer Ortodoks kіlіѕelerіn de Bulgar Kіlіѕeѕіnі örnek alma beklentіlerіnі dіle getіrdі.(9) Ancak Makedonya Ortodoks Kilisesi’nin himaye talebini kabul eden Bulgar Ortodoks Kilisesi diğer Ortodoks kiliseleriyle cepheleşme yaratabilir. Bulgar Kilisesi bu kararıyla, Sırp Patrikliği’ne, Makedonya Kilisesi’nin ona bağlı olduğunu iddia edemeyeceğini söylemek istiyor. Bu durum [Sırp Patriği] İriney’i köpürtecektir. Rus Patrik Kirill de buna izin vermez, aksi taktirde on yıllardır otokefallik (kiliselerin özerkliği) için mücadele veren Ukrayna Kilisesi de aynı yoldan gidecektir.(10)
Bakınız:
1- https://ipfs.io/ipfs/QmT5NvUtoM5nWFfrQdVrFtvGfKFmG7AHE8P34isapyhCxX/wiki/Ortodoks_Kilisesi.html
2- Ömür Çelikdönmez/ Balkanların yeni fay hattı Makedonya!/ http://fikrikadim.com/2015/04/balkanlarin-yeni-fay-hatti-makedonya/
3- https://tr.sputniknews.com/rusya/201606171023425284-rusya-ortodoks-kilise/
4- Bkz. Bojidar Çipof/ 29 Temmuz 2011 / 1 Ağustos’ta Heybeliada Ruhban Okulu’nda Yapılacak Olan Gizemli Toplantı/ http://www.ilk-kursun.com/haber/77937/
5- https://www.haber-sanliurfa.com/yazarlar/omur-celikdonmez/katolikler-ortodoks-kilisesini-boldu/21204/
6- https://tr.sputniknews.com/avrupa/201511101018920213-bulgaristan-sofya-fener-partik-bartholomeos-ikona/
7- https://www.haber-sanliurfa.com/yazarlar/omur-celikdonmez/katolikler-ortodoks-kilisesini-boldu/21204/
8- http://www.aksam.com.tr/dunya/bulgar-kilisesinin-kutsal-gorevi-makedon-kilisesini-yalnizliktan-kurtarmak/haber-683599
9- http://bnr.bg/tr/post/100901897
10- https://www.eurotopics.net/tr/190319/makedon-ve-bulgar-kiliseleri-birlesiyor.
Ömür Çelikdönmez
Kafkassam
